ЕННАЙИЙ ВАЙ ЛИТЕРАТУРЕ МОРХАЖА МАХЬМАДА?
Яхача даьй замани революцес тIаенача кердача замани – шин заман доазон юккъе, дото тIехкарах пIелг а тесса, куро цхьа ког хьалхашка а баьккха, хьалхьовзаде дагахьа мекха духьиг а лаьца латташ санна хет вай литературе Зурабов Морхажа Махьмад. Цо вайна юхейитар я духхьала цхьа произведени – зоахалол.

Вай фольклористике эттаяьннача традицех Морхажа Махьмада зоахалол багахбувцама произведени лоархIаш я. Бакъда, хетаргахьа, цаI доацаш хоттаеннаяц Махьмада цIи цу зоахалолах. "Морхажа Махьмада дийца зоахалол оал цунах" бакъйола къаман культура дийна йолча хана, ловзарца-пандарца сакъердалуш лийннача наха. Вай литературоведене а цкъаза ишта йоаккх цох цIи. (хьажа:Танкиев А."ГIалгIай багахбувцама "зоахалол" яхача жанра хозалах. Зурабов Морхажа Махьмада дийца зоахалол тохкаш." Лоаман Iуйре. №3, 1986 шу). Уккхаза теркалде дезаш цхьа хIама да. Из хIама да: иштта наха юкъе цох цIи йоаккхаш хилар цун автор Морхажа Махьмад ше хиннав яхилга долга.
Вайна тахан произведени йовзац дIаязъаьча фольклора материалашта юкъе Хьанаьхка бийца фаьлг, е Хьанаьхка дийца кица, яхаш цIи йолаш. ДIаяздаьчарна юкъе уж доацаш да. Бакъда, наха юкъе оалаш-м хезад вайна "Хьанаьхка (цу сага цIи а йоаккхаш) яьккха йиш", оалаш. ХIаьта цу дешо хьахьокх, фольклора чу авторий цIераш юсаш хиннаеце а, цар автораш хинналга, уж йовзаш хинналга цхьан юккъа. Хана йIоахалца уж цIераш йицлуш хиннай, алапий а нотни а йоазув довзаш ца хиларах, е цу белхах дозал деш ца хиларах, уж цIераш йовзаш хиннача наьха ноахал хувцадаларца. Фольклорацара вай шедевраш хьакхеллараш "дийна" йолча халкъа культура автораш хиннаб. Цар цIитIатохаш хиннаяц шоай произведенена. ХIанз произведенех общественни достояни хьахилац автора ваьрас дIаваьнна 50 итт шу даьлча мара. Фольклорни произведенеш цу сахьате общественни достояни хиле дIайолхаш хиннай, уж бакъйола произведенеш яле.
Морхажа Махьмада дийца зоахалол Iалаьмате лакха исбахьален боарам болаш произведени я. Из гIалгIай литературера шедевр я.
Бакъахьа хургдар, аьнна хет, цу зоахалола автор Морхажа Махьмад ше хиннав, аьнна, цу тIа вай сайцача. Цу аз яхачун тешала доаладе ер хIамаш да:

1. Вай фольклоре кхы цхьа зоахалол дац из тайпа тIехдика поэтически вIаштIехьдаьккха. Нагахь санна из зоахалол вIашагIделлар Махьмад ше вецаре, из цунагара шийгара дIаяздаь а децаре, иштта хоза а долаш из вайга хьакхачийта чIоагIа хала хургдар. Из сов йIаьха произведени я. Из вIашагIделлар ше санна чIоагIа поэтически дакъа долаш волча сага мара вIаштIехьадаргдацар из ше ма дарра хоза дагалаца а дIахо тIехьатIабоагIачарга из хьакховдаде а. ХIана аьлча, тIехьа тIабоагIачарна хьисапе хургъяцар уж хозненаш, цу чура кагий деталаш, чIоагIа говза хьовзабаь стилистически корчамаш.
2. Зоахалол ше ч1оаг1а д1аьха да, дукха шийна чухь хьоахадаь х1амаш, деталаш йолаш да.Кхыдола зоахалолаш ишта д1аьха дац, е царна чухь иштта дукха хьоахадаь х1амаш а дац. Фольклорни тексташка дукха детальни хIамаш, кагий хозненаш хилац. Уж хьисапе яц фольклорни культуранна. Из авторски литературера белагало-фост да. Укхаза духьала ала тарлу, турпала иллеш ма дий дIаьха, цу зоахалонал дуккха дIаьхагIа долаш. Бакъ да. Цхьадола турпала иллеш дIаьхагIа да Морхажа Махьмада зоахалолал. Цхьабакъда, турпала иллеш дIаоалаш шоай илланчаш хиннаб; цу иллешкара дош хувца ца далийтара, уж шоай ритм йолаш да, уж доахаш хинна болча наха уж иллеш дагахьа Iомадеш хиннад, цар жанр вайна цун гуш йола форма эттаяьнна хиннай, хIаьта цар шоай сюжет а я (сюжето а лора ма йой произвдене бIарчал). ХIаьта Морхажа Махьмада зоахалолца из шедар дац. Цун зоахалол ший жанра функцеш йоахаеш вIаштIехьдаьккха, тIехдаьккха дIаьха зоахалол да. Мадарра аьлча, из зоахалол а дац, цу жанре вIашагIъелла поэма я.
3. Вайна кхы зоахалол довзац из миссел лексически стилистически тороний дукхал йолаш. Вешта аьлча, из тайпа эггара лакхагIа боарам болча поэзен а метта а хозненаш шийх йоахкаш йола тахан вайга кхаьчачарех фольклорни цаI произведени яц. Цул совгIа цу произведене словарь а дIаьхий да, цу чу Iалаьмате дукха поэтически образаш я. Из бахьан долаш, массехк эзар мугIарах латта поэма йийшача санна хеталу из зоахалол дийша ваьлча.
4. Вайна хов, Махьмад ше пандарца-ловзарца хьашт доккха долаш, боахама-торонна дукха (е вIалла) ше тIакхувш воацаш, сакъердаш лелаш саг хинналга. ХIаьта из а поэта хьисапе вахар дIахьош волча сага оамал я. Из воккха хозача деша говзанч хиннав.
5. Юххера а хьалха аз хьоахадаь хиннар – вай гIалгIай фольклористике а халкъа юкъе а из произведени укх тайпа цIи йолаш я – "Морхажа Махьмада дийца зоахалол". Цу цIеро духхьала тIадуг вай цу произведене авторстванна. Нагахьа зоахалолаш вIашагIдехкача хана уж яздеш хиннадаларе "Морхажа Махьмада яздаь зоахалол" аьнна хургьяр цун цIи. Бакъда фольклористике яздаь деце а, къаман юкъе цIи тIа а теха, хьакъоастадаь да из кхыча зоахалолашта юкъера. Цу цIи тIатохаро а хьахьокх Махьмад цу зоахалола автор хинналга.

ХIаьта, хIана ваьннавац из вай литература юкъе цу произведене автор а волаш. Цун а ший бахьанаш да. Эггар хьалхардар да – зоахалол фольклорни жанр хилар. Цун поэтика еррига фольклорни поэтика йолга.
ШоллагIдар да – Морхажа Махьмад ше а, массабола фольклорни произведеней автораш санна ше даьчох авторство лоархIаш ца хинналга. Юха а ала безам ба, ширача заман чура вайга кхаччалца из селлара хоза а долаш вайга кхоачаргдацар, нагахьа санна автора ше из оттадаь хиннадецаре. ХIана кхоачаргдацар? Духхьала сакъерда ухача наха из зоахалол селлара дIаьха эшаш хиннадоацандаь. Цу тайпара дIаьхача зоахалоло ши халхара бIал баккхали кхо зоахалол дувцалла йола ханаюкъ дIалоац. ХIаьта ловзарга вIашагIкхийтта нах духхьала поэтически хозненашцара саморзо эца вIашагIкхеташ хиннабац, кагийча нахаи мехкарашцеи юкъе вIаши дог-безам эца кхеташ хиннаб. Цудухьа, из тайпа зоахалол дувца хайнар сиха кIордавергвар, цхьа моллагIа саг из хилча. КIордавергвацар, бакъда Махьмад ше. ХIана? Тхьоврача хана, хIанз ловргбоаца мотт бувцаш а, атта хIанз саго кхетабергбоаца бегаш беш а хиннаб наха, ловзарга-сакъердамга, дикан тIа-вон тIа. ХIаьта из сакъердам наха беш хиннараш берригача мехка бовзаш зокх болаш нах хиннаб, цар даьчох массанена а сакъердам а боалаш, из массанахьа дуккха шераш даьлча а диц а ца луш. Масала, наьхацига бийса йоаккхаш волча сага барзкъаш лочкъадеш хиннад, замелха баьхкача мехкарий багIача фургома гIанда тIа ферта кIал урс хьекха дийнача бежана, устагIан чурех хIама кIалъюлаш хиннай. ТIабаьхкараш эшабе гIерташ цххьацца хIамаш леладеш хиннад кIалхарчар. Из цхьа ший тайпара къаман белама-сакъердама театр, комеди хиннай. Цу театре, балха саго дIаийца боацаш, шоаш юкъебаьнна мехка бовзаш актераш-автораш хиннаб.Из санна болча художникех хиннав, вайна тахан цунах ховчох Морхажа Махьмад а. Из дукха боахама-торонна, цен тIа эшачунна тIакхувш а воацаш, шовзткъа шерал тIехваьлча а, къавенав со аьлча а наха ца вуташ, кагийнах наIар тIа аухаш кхыча юрташка а тIехь сакъерда шоашца кхувлаш саг хиннав.
ХIаьта цхьаькха цхьа хIама а да теркалде дезаш. Тахан йолаш йолча литературоведене Морхажа Махьмада дийца зоахалол геттара къаьнарча заман зоахалол лоархIаш да. Из а сона бакъ хетац, хIана аьлча, лоамара цхьа моттиг цхьа цIи, цхьа гIала хьоаяьяц цу тIа, чергизхой раьгIенаш а ювц, Балкхане-Басхане а ювц, клубаш а ювц, Бурув а ювц, базар еха мужге а вувц.
Укхаз ала вIаштIехьадац, шеддола зоахалолаш къона да яьнна. ХIана аьлча, уж ший классически кепара яздаь да, шоай ловзара-сакъердама функци кхоачашьеш а да. ХIаьта вай дувца зоахалол, воккхача поэта шира жанр хьа а ийца цунах тара язъяь поэма я, гIалгIай зIамсаг гIалгIай йоI мишта хила еза хьахьокхаш, ший заман идеалаш хьагойташ. Фольклорни традицешка мара из тайпа произведени вIашагIйолла оамал хиннабац цун автора Морхажа Махьмада, хIана аьлча а из ше а цу традицеша хьакхелла хиннав. Из керда хьакхоллалуш латтача йоазон литературах хIама ховш а е авторство фуд ховш а хиннавац. Цудухьа хила мег, Осмиев Хьамзата из зоахалол шийгара дIаяздеча хана, цо из ше оттадаь, да, аьнна ца алар.
Мичча бес хиннадале а, Морхажа Махьмада хьалхашка вай литература декхарийла я, аьнна хет. Цо вайна йита хозне гениальни дакъа хиннача поэта произведени я. Цудухьа нийсса хургда Морхажа Махьмада сурт тIа а долаш (нагахьа из цхьаннахьа долаш дале), цун зоахалол учебникаш тIа даьккхача, цун биографи хулачох хьатехкача, шийна йоаггIаш йола моттиг вай литературе цунна дIаелча, цу зоахалола авторство а цунга юха а кхоачаеш.

ГОРЧХАНОВ Бадрудин
"Сердало"