«Шух дикаг1вар, Къуръан 1ома а даь,
из д1ахьийхар ва»_Элчан хьадис (с.а.с.)

Ткъестлаг1ча б1аьшера вай мехка дин Ислам наьха санна даьржад. Им дилла́чул т1ехьаг1а дукха нах 1илманна т1абийрзаб. Шоай хьалага хьежжа, селашкахь, черсашкахь, нохчашкахь, доазол арахьа Туркий мехка Истмале, 1арбий мехка Мисаре, Шаме, Баг1даде, иштта кхычахьа 1илма 1омаде ихаб вай мехкара нах. Цхьачар, арахьа дийша ц1абаьхкача нахаца, вай мехка а дийшад бусалба дешар.

Де доладеннад маьждигаш, 1оехкай хьужаренаш, шерра г1а боаккхаш даьржад вай мехка бусалба дин. Иштта д1аболабаьб Г1алг1ай мехка Ислам 1омадара болх.
Цу сахьате гучабаьннаб дика нах – овлияаш: Илисхан-Юртара Кунта-Хьажа, Сурхо т1ара Бат1ал-Хьажа, Овтара Баматгире-Хьажа, Галнера Даьда, иштта кхыбараш а. Царга г1олла а дикка сомадаьннад вай мехка бусалба дин.
Кхыча мехкашка арахьа дийша ц1абаьхкарех вай мехка юрташка имамаш хулаш хиннаб; кхы д1ахо хьужаренашка мута1аламашта хьехаш болх беш а хиннаб цар.
Арахьа д1а ца болхаш, вай мехка дийшачарех а хулаш хиннаб дикка 1илмах кхеташ, к1оаргга дийша 1аламнах. Иштта болча 1аламнахах дийша саг хиннав Сурхо т1ара Матенаькъан Гаравожа Солсбик.
Геттара з1амига волаш да а венна, ялх бутт баьлча нана а енна, висав из ший шин вешийцеи кхаь йишийцеи. Дукха ха ялале цамогаш хиннав Солсбик. Дарба де хов, яхаш, мел вола саг волча вигав из боккхаг1болча вежараша: Г1ойтмареи, Алсбикеи. Боро т1а лорашка а кхийлав цар из. К1аьнк, г1ойлег1а хулаш хиннавац. Кхы цу белха фу дергда ца ховш шоаш бисача, вежараша шоайла аьннад: «Укх лазарах ер к1аьнк верзе, из Даьла Калам-Къуръан 1омадайтаргда вай укхунга». Иштта из болх биллаб Г1ойттамареи Алсбикеи шоай могаш воацача з1амаг1ча вешийна т1ера. Цу дийнахьа денз, г1ойлег1а хулаш, вийрзав Солсбик.
Деша г1орг ма хилланге, шоаш аьннача тайпара, деша оттаваьв вежараша Солсбик. Цо 1омадаьд Къуръан, кхо жайн. Цу хана Яндаре хиннав, арахьа к1оаргга 1илма дийша ц1авена цхьа 1алама саг. Таро йолча наха хьужарен лаьрх1а, ц1а а денна, кхы эша кхоачам а баь, наха́ 1илма хьеха доладайтад цу дийшача сагага. Цунца к1оаргаг1дола 1илма дешийтад вежараша Солсбикага. Дикка гаьнавоалаш Яндаре цу 1алам-сагаца дийшад цо, д1ахо к1езиг-дукха, селашкахьа ваха а дийшад. Иштта дикка дийша саг - 1илманхо хиннав Матенаькъан Гаравожа Солсбиках.
Иштта бахаш, Сурхо т1арча Хьажийца тоба лаца бахаб Г1ойтамареи, Алсбикеи, Солсбикеи. Г1улакх чакхдаьлча, Бат1ал-хьажас хаьттад: «Сосе-воше, Къуръан дийша вий хьо?» «Ва» - жоп деннад Солсбика. Д1ахо аьннад Хьажас: «Берашта Къуръан хьехалахь, кхоана Къемата дийнахьа, уж 1а хьийха нах хьайца а болаш, Ялсмала г1оргва хьо».
Къуръан наха хьехар деза хилар а, Аллах1а гарга маьл болаш хилар а хьахьокхаш да Сурхо т1арча Хьажас Солсбикага даь къамаьл. Кхы а да Сурхо т1арча Хьажас Къуръанах аьнна. Цхьан сагага аьннад Бат1ал-Хьажас: «Хьанехк-воше, дийнахьа цхьа жуз дешалахь, бетта Къуръан дийша воал хьо, т1аккха шера шийттаза хул из; Далла гарга цул дикаг1а, маьл болашаг1а х1ама дергдац 1а». Хьажас нахага, багара Къуръан 1о ма диллалаш, аьнна а я моттиг.
Цигга чу ма кхаьччанге, чехка шоай ц1ен т1ара д1ачухьекха, хьужаре лаьрх1а г1ишло е йолаяй вежараша. Хьужаре яьлча, де дезача х1аманна юртарча имамаца дага а баьнна, Бат1ал-Хьажас аьннача тайпара, Солсбикага берашта Къуръан хьехийта лаьрх1ад цар. Т1аккха хьалхарча п1аьраска ден рузбане имамага хоам байтаб вежараша «Берашта къуръан хьеха моттиг хьайийлай Сурхо т1а Матенаькъан коа, х1анз доаг1ача к1ирандийнахьа денз дешар д1а а долалу», аьнна.
К1ирандийнахьа 1урре хьааха доладеннад бераш, шоашца моллаг1а ц1аг1ара воккхаг1вола саг а волаш. Хьужаре цкъа 1оховшалургдоацаш, бераш дукха хиннад.
Хьа мел даьхка бераш д1а а яздаь; дешара ха шин даькъе йийкъа хургъя, цхьа тоаба 1уйрийна йоаг1аргъя, шоллаг1ъяр делкъа ламаз даьчул т1ехьаг1а йоаг1аргъя, аьнна; 1уйрийна дешаргдолча берашца болх д1аболабаьб цу дийнахьа Солсбика; делкъала т1ехьаг1а бахкабезараш чу а бахийта. Иштта Къуръан хьеха волавеннав из.
Цун низама чу доаг1аш хиннад Къуръан хийцца деша 1омаделгеи, 1арбий йоазув делгеи; ткъаь иттлаг1дола «1амма» яха жуз дагахьа 1омадайталгеи; ткъаь ийслаг1еи, ткъаь барх1лаг1еи, ткъаь ворх1лаг1еи жуз шаьрра дешалгеи. Хьисап долаш, атта х1амах кхетачо уж т1ехьара диъэ жуз дагахьа 1омадеш а хиннад. Т1аккха таьрахь 1омадеш хиннад, хийцца фуннаг1а-моллаг1а х1ама ларх1а ховргдолаш. Д1ахо х1ара суврата ц1и 1омаяйташ, иштта х1ара суврата масс аят да 1омадеш а хиннад. Къуръана т1а мелдола суврат Макка малаг1а Мадинате малаг1а дессад а, цхьацца дола сувраташ фу хана а фу бахьан а дессад хьехаш хиннад. Къуръанах кхийтта баьлча, Фатихьа яха суврат долчахьара хьадоладайте, Къуръан чакхдоаккхийташ хиннад. Д1ахо «Мухтасаруни», «Ма1рифати», «Ибна-Адами» яхача кхаь жайна ма1ан де 1омадеш а хиннад. Кхо жай дийша баьлча, бетта календарь (х1иджри) 1омадайташ хиннад, шийтта бетта ц1ераш а деной ц1ераш а 1омаяйташ. Д1ахо моллаг1а бутт малаг1ча дийнахьа хьахул а 1омадеш хиннад.
Из болх шин шера чакхбоалаш хиннаб. Цхьаболча х1ама атта 1омалучар цхьан шера а кхы чехкаг1а а 1омадеш хиннад из шеддола х1ама. Цул совг1а, деша хайша бутт боалашше кхийтте, д1ахо ц1аг1а дешараш а хиннаб. Т1аккха мукъаяьннача метте кхыбараш хьаэцаш хиннаб Солсбика. Керда хьаийцачар ч1оаг1а къахьега дезаш хиннад, ханнахьа деша хайначарна т1ехьакхе г1ерташ; дукхаг1бараш т1ехьа а кхий, царца йистебоалаш а хиннаб. Ц1аг1а новкъост воацаш, хьужаре баг1а мукъабоацараш, хьабаьхке хьалха а даккхийте, чубахе мукъача хана дешаш, ц1аг1а 1омадеш а хиннаб. Иштта х1ара шин шера ши б1аь совг1а бера хьехаш хиннад Солсбика.
Сибарег1ара нах ц1абаьхкачул т1ехьаг1а, дукха беттабеннаб сох Солсбика хьийха нах. Геттара дукха бар уж.
Эггара хьалха деша хайнарех ва со, яхаш, дийцар сона цхьанне. Цо аьлар:
- Гуйрен т1еххьара бутт бар из; ара тоъаргйолаш шийла яр. Мала, маца ва веза, хоадам баь баьлча, 1уйрийна ухаргбараш хьужаре д1ачубийхар. Царца яр со аха веза ха а.
Тоъаргйолаш йоккха г1ишло яр хьужаре. Цун малхбузенгахьара лоацаг1болча пена юккъе ни1 яг1ар. Цу на1ара лакхе арахьа а чухьнахьа а даь 1арбий йоазув дар. Деша 1омаденначул т1ехьаг1а из ца дешаш чу-ара довлацар тхо. Массане дагахьа 1ома а дир, ма1ан т1ехьа. Укх тайпара дар из: «ТаIалламил-Iилма, фаман ла́ Iилма лахIу ла́ Iакъла лахIу , ва ман ла́ Iакъла лахIу ла́ дийна лахIу, ва ман ла́ дийна лахIу ла́ жанната лахIу фил-ахирати – Iилма Iомаде Iа, Iилма доаца саг хьаькъал доаца саг ва хьона, хьаькъал доаца саг дин доаца саг ва хьона, дин доаца саг Ялсмале йоаца саг ва хьона Къемата дийнахьа».
Аьрдехьарча б1аьхача пенах а малхбоалехьарча лоацача пенах а шортта, цу хьужарен кхоачам болаш сердал луш, кораш даг1ар. Д1ачуваьлча хоза лостам болаш кийчъяьяр хьужаре чухьнахьара; цхьан оагIорахьа кIаьнкаш багIаргболаш, вокхазахьа йиIигаш ягIаргйолаш. МугIарах бераш Iоховшаргдолаш, б1аьхаг1болча шин пенца, эг1еи маг1еи саг чакхваллала моттиг а йита, пена юхе, гIандашта меттел теха улгаш дар. Хьалхашка гIолла а техадар уж, бераша жай, каьхат, къоалам Iот1адулларгдолаш. Уж лакхагIа а шерагIа а дар.
На1ара нийсса духьала, пенагара хьалхо ши эрш моттиг а йита, д1ачуваьннача сага́ парг1ата хургйолаш, юкъе г1олла а яьяр берашта 1оховша моттиг; эг1ахьа мо, маг1ахьа а йитаяр, улгаш пен т1а хьалт1а ца кхоачийташ, ши эрш моттиг. Циггача кора юхе аьтта оаг1орахьа эзано хьехархочун шу латтар, Къуръан, жайнаш, кхыдола эша каьхаташ т1ададаш. Шуна юхе г1анд латтар, Из шу, г1анд дар гаьнара Эрсий мехкара, цига белхашта волча Солсбикар гаргарча сага дена. Дукха мах болча ц1еча дахчах ч1оаг1а лаьрх1а кийчдаь дар уж. Цар х1ара оатхал бе-бе дахчах яр. Шу дар геттара хоза эза когаш а овттадаь, т1а ингале мо къоагаяь, дийхк мо мора дахчан 1оакъа а уллаш. Г1анд а дар 1оховчеи букъ д1атохачеи к1аьда г1айбилгаш доахкаш, цар т1а турс даь дага т1оарска а т1атеха. Цхьацца йоазув деча хана, хьехархо 1оховр цига, бакъда дукхаг1йолча хана лелаш хулар Солсбик; берашта дешар хьалхадоаккхаш, т1ахьожаш.
Берашта хаззал цхьа къамаьл дар цун ше т1ахьожача хана каст-кастта оалаш: «Деша, 1омаде; вари, деша» яхаш. Цу хана уллув ваг1ачоа новкъа хургдоацаш, халла хаззал мара боацача шортигача муамах, жайнаш т1ара б1арг хьал ца боаккхаш, хийцце дешаш хулар мута1аллимаш.
Вокха оаг1орахьа, шин кора юккъе нийсдаь, пенах хьеха улг доаллар, эрш шера а долаш ши эрш лакха а долаш; эшача хана цу т1а йоазув деш. Дукхаг1йолча хана керда дарс хьалхадоаккхаш, цу улга т1а д1аяьздора хьехархочо. Цхьайолча хана ц1аг1а 1омадаьр, мута1аллим 1от1а а вийхе, цу улга т1а йоазув а дайташ, д1адувцийтар.
НаIара юхе топпара пишк яр йоагаш, дегIá товр деш йIовхал луш. Чона – зIамигеи йоккхеи – ши ниIилг ягIар цох; тIауллаш чона Iаькъа а яр. Пишка Iаькъа тIа, дIайха хий чудолаш, зоакилг латтар. Лохе, пенах йоаллача тархе тIа латтар шийла хий чудолаш цхьаькха. Пишкáи пенáи юкъе гIумагIеи богеи латтар; царна лакхе, пенах хьалъуллаш, хий хьаийду дахчан чами а бар. Эшаш хилча; чамеца пишка тIара дIайхадар а дотташ, тархе тIара шийладар а дотташ, мелала боарам тоабеш, кийчдора оаха хий. Хий хьадоттача хана, цхьа тIадам арахьа Iобахийтацар.
Пишкá лохе, юккъе ала мегаргдолаш, йитá къорг яр; цу чу дIанийсдаь дахча уллар. Пишках уллар аьшкан мIара, хьалоацача дахчан ко а теха кийчбаь. Бераш салаIа арадалийтáча хана (шозза боалийтар уж ара, кхаь даькъа йийкъа яр из дешара ха); нагахьа цIи лаьгIъенна хуле; цу дийнахьа ший аргIаг1а эшачунга хьожаш волчо е наIарах, м1ара хьаийце цунца кийнгаш хьалъяьхе, е Iаькъа къоргах дахча чутуллар.
Шеддола бер хьужаре д1ачудаьлча, Солсбика хьахьекхар йи1игаш яг1а еза моттиг а к1аьнкаш баг1аргбола моттиг а. Иштта д1адоладелар тха дешара шу. К1ира ялх дийнахьа дешар, п1аьраска ди мукъа дар. Цу дийнахьа цхьацца ц1аг1а эшача х1аманга а шоай г1улакхашка а хьожар бераш. Цхьан к1ира 1уйренна ихараш вокха к1ира делкъала т1ехьаг1а ухар, делкъала т1ехьаг1а ихараш 1уйренна ухар. Иштта нийсхо йолаш яр дешара низама ха.
Эггара хьалха алапаш хьийхар тхона Солсбика. Уж цхьан к1ира яхар мо 1омадаь даьлар тхо. Т1аккха «Фатихьа» яха суврат 1омадир, хийцца дагахьа деша ховш. Д1ахо з1ам-з1амаг1дола суврат хьалхаг1а а хьехаш, ткъаь иттлаг1дола жуз дагахьа 1омадайтар тхога.
Из жуз дагахьа 1омадаьчул т1ехьаг1а, х1ара 1уйренна бераш гулденнадаьлча, деша 1оховшалехь, хоза муг1арах ара д1а а овттадай, «Вадззухьа» яха суврат дешийтар тхога муамаг1а, ч1оагг1а. Хийцца юрта маг1а йистеи эг1а йистеи – цу юрта массанахьа д1ахозар из муам. Геттара хоза а хеташ, цу юртарча наха лаьрх1а ладувг1ар тхога. – Тахан а дийна болаш ба Сурхо т1а, из муам хеза, цунга ладийг1а бола нах. – 1уйрен дешара ха д1айолаелча, эггара хьалха селхан ц1аг1а 1омаде деннар дешийтар Солсбика; ше т1а а хьожаш. Из лартт1а 1омадаьдале, т1аккха д1аходола дарс хьалха доаккхар. Доагг1ача тайпара ца 1омадаьчоа боагг1а бехк бора, уж тайпарбараш к1езига бар. Цхьадола бераш геттара дика дешаш дар, царга оалар Солсбика: «Иштта дешаш шо д1адолхе, доазол арахьа кхыча мехкашка: Туркашкахь, 1арбашкахь, иштта кхычахьа а – деша дохийтаргда вай шо». Солсбика хьийхача цхьаццадолча берех арахьа доазол дехьа баха дийша а, вай мехка дийша а, хила а хиннаб т1ехдийша 1аламнах.
Нийсса шин шера дийшача, дика а кхеташ, Солсбика хьехаш хинна болх 1омабаь ваьлар со а, соца деша баьг1араш а, - аьнна чакхдаьккхар цу сага ший къамаьл.
Дешар д1адоладенна цхьа шу даьлча, деша безам бараш дукха а хинна, хьужаре готтъеннай. (Кхыча юрташкара а ихад цига деша бераш, Сурхо т1а шоай гаргарча наьхацига бийсаш а йоахаш). Т1аккха гобаьккха лакхе, саг хьалкхетаргвоацаш нийс а яь, лохе мо ардакхаш техай пенах лакхе, бераш 1оховшаргдолаш. Царна ах эрш лохе техай цхьаькхаш, когаш 1от1аоттабергболаш; хьалт1адувла цхьаннахьа юстаро лоамий а оттабаьб. Цигга деша моттиг совъяьннай, дукха х1ама ца эшаш хьалха хиннар миссел.
Сурхо т1а, иштта мехка́ Къуръан хьийхад Солсбика, сталински репрессеш хинна хьужаренаш а, вай мехкара нах Макка ухаргбоацаш хьажол а д1акъовлалцца. Х1аьта а д1ахо, ше дукха белгала воацача юрташка а ухаш, цхьаннахьа гучаваьлча кхычахьа а водаш, ший болх д1абихьаб цо. Солсбика хьийхад Аьхка-юрта, Долакха-юрта, Экажкъонгий-юрта. Шейолча юрташка цо хьийха ха д1алаьрх1ача, хьужаренашка ткъаь итт шера совг1а Къуръан хьийхад Солсбика. Юххера массанахьара хьужаренаш д1акъайлай. Д1ахо, ц1аг1а къайлаг1а а гучахьа а, бераш хьаухаш а Солсбик ше д1аухаш а, кхы а хьийхад цо, къам мехках даккхалца, шийна Бат1ал-Хьажас т1адилла г1улакх дизза кхоачашдеш.
Бокъонца мел хана хьийхад Солсбика ха́ лаьрх1а хаьттача, боккхийча наха оалар: «Солсбикаца дийша бераш доккхий а хинна, саг а йоалаяь, цар бераша дийшад цунца. Д1алоарх1аргъя-кх оаш гобаьккха цунах мел ха хургъя»!
Солсбика къахьийгад нахага дешийта г1ерташ; цун ч1оаг1а ловш хиннад вай мехкара нах хьаькъал долаш, 1илмах кхеташ хилар. Даьла Элчано аьнна да (Даьлера салот, салам хилда цунна): «Шух дикаг1вар, Къуръан 1ома а даь, из д1ахьийхар ва». Кхы а аьннад Элчано (Даьлера салот, салам хилда цунна): «Цхьан сага дикача х1аманна кхывола саг т1анийсвича, цо нийсваьча сага хула маьл хул цунна, вокха сага маьл эша а ца луш». Ший керахь Къуръанах х1ама доаца саг хаьрца ц1а санна ва шоана, аьнна а да жайнашкахь. Дала аьннад яхаш а да: «Дийнахьа цкъа Къуръана т1а хьожача сагага б1арг кхоабаргба Аз».
Дешарал совг1а, кхы а хиннад Солсбика мута1аллимашца деш, маьл хургбола х1амаш: да т1авоацача бошта, ийша, хала хьувзача наха, б1аьсти кхаш д1адувш, гурахьа ялат чуэцаш. Д1ахо б1аьсти дешара бераш чухецале хьужарен на1аргара хьал-1о а, д1а-хьа а кхай д1оаххала наькъаш ц1андайташ, бахе юртара хьоасташ тоадеш-ц1ендеш. Иштта гурахьа а беш хиннаб цар из болх. Кхы моллаг1а дале а, новкъостал эшаш юкъаг1диса латта юртара юкъара х1ама а хьалдузаш хиннад цар.
Эзареи ийс б1аь цхьайтлаг1ча шера Калужски губерне городе Козельске, бехк боацаш, Сурхо т1ара Хьажа мехках ваьккха Сибре вахийтав. Г1алг1ай мехкара а кхычахьара а дукха нах т1ехьаухаш хиннаб цунна. Иштта арг1анна шийна т1ехьбаьхкача нахага хаьттад Сурхо т1арча Хьажас: «Солсбик фу деш вар цига». «Берашта Къуръан хьехаш вар», жоп деннад наха. «Ше Къуръан хьийхараш миссел, моллаг1а кхыбола шийна лов нах а ийца, Ялсмала г1оргволаш саг ва из», аьннад Бат1ал-Хьажас Матенаькъан Солсбиках.
Яндарерча цхьан сага́ г1а дайнад, шийна хьалхашка гув баь боча б1арий гаьна г1аьнаш а латташ, ваг1аш Солсбик а волаш. Дукха нах хиннаб цунна д1ат1а а ухаш, цо цхьацца г1а хьа а луш д1аухаш. Х1ара цо г1а д1а мел денна саг, Ялсмала д1ачуводаш хиннав. Мишта кхаьчай хьога ер бокъо, аьнна, шийга хаьттача, жоп деннад Солсбика, аз берашта Къуръан хьехарах, аьнна.
Вай мехка дукха хиннаб Матенаькъан Солсбикаца Къуръан дийша 1аламнах: Муцолганаькъан Ох1лой 1усман, Шахьбота Заяуддин, Ц1ечой Абоязит, Исмейланаькъан Висангире Хьасан, Овшанаькъан Бийсолта, кхы дуккха а.
«Сердало» газета корреспондента Т. Яндиевас Ох1лой 1усманах язъяьча «Жизнь во имя Всевышнего и на благо народа» яхача статья т1а латт: «Первым его учителем был Сосланбек Матиев». (ГIалгIай мехка къаман юкъара газета "Сердало", № 89 (11024), шоатта, 2013 шу, 6 июль).
Со вахар Ох1лой 1усман волча, Солсбиках дувца сона, аьнна. Са хаттара жоп луш, цо аьлар: «Дикка к1оарга 1илма дийша саг вар Матенаькъан Солсбик, шоай коа хьужаре а яр цун. Дукхача наха Къуръан хьийхад цо, Дала дика даь саг вар из. Эггара хьалхара сай дешар цунца д1адоладир аз. Из ва са 1илман овла д1абеллар».
Сурхо т1а вар Ц1ечой Абоязит-молла яхаш дийша саг, из а вар Матенаькъан Солсбикаца дийша, каст-кастта нийслора са цунца в1ашаг1кхетар. Дукха дувцар цо ший хьехархочох Солсбиках а, шоай дешарах а, хьужаренах а лаьца. Ч1оаг1а вашаш вар из цу хана ше а шийца баьг1ача мута1алимаша а 1омадаьчох.
Солсбикаца Къуръан дийша тахан а ба вай мехка дийна болаш нах, Сурхо т1а а кхычахьа а.
Нах Сибре бига́ча хана, Солсбикар нийсбеннаб Каргандински областе, То́каровски районе, Нурниск яхача машен-наькъа станце. Цхьа шу доалашше, из ший дезалца городе Караганда хьалвахав. Цул т1ехьаг1а цхьаькха шу доалашше, эзареи ийс б1аь шовзткъеи пхелаг1ча шера юххе, из д1авахав ший дезалца Кокчетавски областе, Баратайское яхача юрта, ший воккхаг1вола воша Алсбик волча.
Дуненахь доккха 1азап хиннад Сибре бигача нахага, новкъа 1оболхаш а 1окхаьчача а: шелалца, моцалца, бокъо йоацаш еча халонца. Иштта лаьцача лазаро кхы д1а ца хецаш, Кокчетавски областе Баратайское яхача юрта, д1аваха дукха ха ялалехь, эзареи ийс б1аь шовзткъе ялхлаг1ча шера февраль бетта кхалхав Сoлсбик; цу юрта бусалба наьха кашмашка д1а а веллав.
Дала къахетам болба цох, Дала гешт долда цунна, Дала Ялсмале лойла!

Аббас Матиев Член Союза писателей РИ